"O naczyniach do kopania wałów należących" - czyli co wybrańcy używali

Wcześniej przytoczyłem list przypowiedni na 100 wybrańców. W liście tym opisane były narzędzia z jakimi mieli stanąć pod Smoleńskiem: "Przestrzegając iednak tego żeby każdy Pachołek Siekiere, Szable y Rydel miał. A dziesiątek zaś Taczek dwoie, Świdry dwa, Dłota dwie"
W wielkim dziele "Bodownictwo Wojenne", Józef Naronowicz-Naroński opisał takie narzędzia i umieścił na tablicach, opisując jako naczynia kopackie. Niestety nie ma na nich świdrów, dłut czy pił wymienianych w innych listach przypowiednich. Te można znaleźć na wielu innych rycinach z epoki.

Naczynia kopackie
wg J. Naronowicza-Narońskiego

"O NACZYNIACH DO KOPANIA WAŁÓW NALEŻĄCYCH

W części II na karcie 62 i 63 z opisaniem i z figurami instrumenta są postanowione do wyważenia wałów pochyłości i równości, także o murowaniu, darnowaniu i plekwerkowaniu, tu zaś do sypania wałów naczynia różne opisować będę.

Naprzód do kopania, gdzie ziemia nietwarda, piaszczysta, czarnoziem albo sumieszna, rydel okrągławy, jako litera a i łopatę jako litera b mieć potrzeba. Lecz gdzie ziemia twarda, glina opoczysta albo i zarosi darnista, tedy ma bydź rydel kończasto-ostry, jako litera c, a co się temi rydlami ziemie utnie, złamie, ukruszy, to łopatą żłobowatą na taczki narzucać drugi będzie barzo łacno. Te naczynia żelazem mają bydź okowane, jako łacno z figury obaczysz. Gdzie zaś ziemia kamienista, żwir i kamień gęsty mająca, także ojoka skalista, tam rydel nic nie sprawi, ale motyk i oskard potrzeba, jako masz motykę czekanowatą pod literą d, drugą masz gracę do wzruszania opoki, łamania skały i przebijania żwiru pod literą e, motykę szerszą pod literą f, gracę płaską pod literą g i drugą h.

Piła z traktatu
Diego Uffano

Co tedy tymi gracami, motykami, kopanicami, oskardami ziemię wzruszy, odetnie i ukruszy, to łopatami mniejszemi jako do cięższej, kamienistej ziemie na taczki nasypować będzie, jako litera i. Kij żelazny zachylony na końcu z widełkami kopytkowemi do wyważania kamieni wielkich, okopawszy z ziemie, masz pod literą k.

Do równania pochyłości rowu i do wyrównania dna rowu łopata płaska, szeroka z równym ostrzem — masz pod literą l i drugą mniejszą pod literą m. Zaś łopata cale żelazna, ciężka, do przybijania i do twardej ziemi kopania, także do rzezania darnu na łąkach — masz pod literą n. Do wyrzucania i nakładania ziemi mogą bydź i drewniane łopaty, szufle i tym podobne do gotowej ziemi.

Naczynia kopackie
wg J. Naronowicza-Narońskiego

Siekiery do rąbania twardej ziemi lubo pod czas zamrozków, gdy się robota wałów opóźni, masz obieręczną na długim toporzysku pod literą o, krótszą obieręczną drugą do rąbania drew i roboty podłóg pod literą p. Siekiera jednoręczna do wycinania chróstów i lżejszej roboty pod literą q. Barteczka ciesielska i stelmaska do naprawy taczek, rydlów etc. pod literą r. Siekacze, noże do równania darnu i do równania ziemi wału lubo rowu pod literą s, t. Forma taczek bokiem w perspektywie pod literą u, drugie taczki, wywrócone pod literą w. Baba ręczna, na cztery chłopy ujęcia z rączkami, do ubijania wału, pod literą x. Łopata inną formą suto okowana pod literą y.

Wiercenie ręcznymi świdrami

Do wału na równej ziemi zrazu karami sporemi, parą końmi lubo wołmi, lubo jednym koniem wozić dla sporności radzę, bo razem jedna kara powiezie ziemi co na 20 taczek ledwie zabierze, lecz gdy wysoko do góry podniesie się wał, już taczkami wozić będzie potrzeba, bo na kary przykra, trudna i niebezpieczna droga po podkładach. Wystawuję tedy kary pod literą z, które mają bydź bez rozwory na dwu drągach do osi przyprawnych, a pod spody dno deski otwierające się z zaszczepką na dół, że skoro z zadu odczepi zaszczepkę, ziemia wszytka dnem otwartym z kary na wał wypadnie, a ostatek wygrzebszy zaś zaszczepi i do nakładania ziemie powtórze pojedzie, co z samej figury jeszcze łacno zrozumiesz (rysunek kary nie został dokończony). O podłogach, pomostach, o kobylinach do prowadzenia ziemi na wał nie trzeba uczyć, kożdodzienna experientia cieślom i kopaczom wiadoma."

Piły i dłuta ze strony tytułowej "Dzieciństwo Jezusa"
Hieronymousa Wierixa

Świdry ze statku Vasa 1628r 

"Łopata cale żelazna" XVII wiek
Muzeum Narodowe w Kopenhadze

Taczki XVII wiek
Muzeum Narodowe w Kopenhadze